FILSAFAT PANCASILA SEBAGAI BASIS PERGERAKAN MAHASISWA, KEHIDUPAN 
                                             SOSIAL, DAN SPIRIT KEWIRAUSAHAAN  
                                                             Condra Antoni  
                            Politeknik Negeri Batam Parkway Street, Batam Centre, Batam 29461, Indonesia 
                                                     e-mail: condra@polibatam.ac.id 
                                                                      
                            Abstrak:  Artikel  ini  membahas  tentang  makna  dan  penerapan  Filsafat  Pancasila 
                            dalam realitas kehidupan dewasa ini.  Sebagai kajian teoritis, banyak mahasiswa 
                            menemukan kesulitan memahami hubungan antara filsafat Pancasila dan dunia nyata. 
                            Dengan mengkaji penerapan-penerapan nyata dari filsafat Pancasila, maka ditemukan 
                            hubungan antara filsafat Pancasila itu sendiri dan nilai-nilai pergerakan mahasiswa, 
                            kehidupan sosial, serta semangat kewirausahaan yang berlandaskan  keimanan kepada 
                            Tuhan Yang Maha Esa. 
                            Kata kunci: Filsafat, Pancasila, Ideologi, Kewirausahaan 
                             
                            Abstract: The article discusses the meaning and implementation of philosophy of 
                            Pancasila  in  nowdays  life.  As  theoritical  study,  many  students  get  difficulties  in 
                            understanding philosophy of Pancasila and how it is related to real life. By analyzing 
                            the  practices  of  philosopy  of  Pancasila,  it  is  found  that  there  is  a  number  of 
                            relationships between  philosophy of Pancasila and the values in student movements 
                            as well as social life. Further, it is also related to the spirit of entrepreneurship since it 
                            is based on the faith in God Almighty. 
                            Keywords: philosophy, Pancasila, ideology, entrepreneurship. 
                            
                        PENDAHULUAN                                        pengertian lain, dijelaskan bahwa kata filsafat 
                        Pakar  filsafat  UGM  Prof.  Kaelan  (2007)        berasal  dari  bahasa  Yunani,  Philosophia. 
                        menulis bahwa sebenarnya filsafat itu mudah        Terdiri  dari  dua  bentukan  kata,  philos  dan 
                        dipahami.  Dalam  kehidupan  sebenarnya            sophos atau philein dan sophia. Philos dapat 
                        manusia senantiasa berfilsafat. Misalnya, jika     bermakna "sahabat" atau "teman", sedangkan 
                        seseorang  memandang  bahwa  kenikmatan            sophos  berarti  "kearifan".  Sementara  itu, 
                        dunia    merupakan  nilai  terpenting  dan         philein  tidak  lain  daripada  "mencintai"  dan 
                        tertinggi  dalam  kehidupan,  maka  ia  bisa       sophia         adalah         "kebijaksanaan" 
                        disebut berfilsafat hedonisme. Begitupun jika      (www.belajar-filsafat.com). 
                        seseorang  memandang  bahwa  kebebasan             Jadi,     berfilsafat    berarti    ”mencintai 
                        individu    adalah   nilai   tertinggi   dalam     kebijaksanaan”  atau  ”bersahabat  dengan 
                        kehidupan berbangsa dan bernegara maka ia          kearifan.  Mari  sejenak  direnungkan  betapa 
                        bisa disebut berfilsafat liberalisme. Tentunya     filsafat  adalah  sesuatu  (benda  tak  nampak) 
                        banyak contoh-contoh yang lain.                    yang sangat mulia, sama halnya dengan cinta, 
                        Secara etimologis sitilah filsafat berasal dari    tulus, jujur, bijaksana, dan kebaikan-kebaikan 
                        bahasa  yunani  ”Philein”  yang  artinya  cinta    lain.  Nah,  berfilsafat  artinya  melakukan 
                        dan  sophos  yang  artinya  hikmah  atau           kegiatan  filsafat.  Sehingga  dapat  dijelaskan 
                        kebijaksanaan     atau   wisdom.        Dalam      bahwa berfilsafat berarti merenungkan segala 
                          sesuatu     tentang    kehidupan  ini  dengan           dalam bentuk kelompok-kelompok kecil yang 
                          didasarkan atas cinta pada kebijaksanaan.               semakin  lama  semakin  besar.  Makanya 
                          Dari      hasil     renungan       itu     muncul       dikenal banyak istilah seperti filsafat Yunani, 
                          gagasan-gagasan          tentang       bagaimana        filsafat  Barat,  filsafat  Timur,  filsafat  China, 
                          menyikapi kehidupan ini untuk bisa bahagia              dan  lain  sebagainya.  Bahkan  filsafat  juga 
                          dan membahagiakan.                                      masuk ke ranah agama, seperti filsafat Islam, 
                          Lalu  barangkali  muncul  pertanyaan,  apa              filsafat  Kristen,  filsafat  Hindu,  dan  lain 
                          bedanya  filsafat  dengan  agama?  Kenapa               sebagainya. 
                          harus      menggunakan          filsafat     untuk      Sampai  pada  gilirannya  filsafat  dijadikan 
                          merenungkan  kehidupan  ini?  Kenapa  tidak             sebagai ilmu.  Filsafat sebagai ilmu telah lama 
                          menggunakan         ayat-ayat     agama      saja?      dikembangkan oleh para pemikir di berbagai 
                          Pertanyaan      ini    bisa    dijawab     dengan       belahan dunia dalam rangka memahami dan 
                          penjelasan bahwa Filsafat, terutama Filsafat            memaknai       kehidupan.      Problem-problem 
                          barat  muncul  di  Yunani  semenjak  kira-kira          kehidupan  dan  kemanusiaan  yang  datang 
                          abad  ke  7  S.M.  Filsafat  muncul  ketika             terus-menerus       membutuhkan          jawaban. 
                          orang-orang       mulai      memikirkan        dan      Problem  itu  yang  memacu  perkembangan 
                          berdiskusi  akan  keadaan  alam,  dunia,  dan           ilmu  filsafat,  terlebih  ketika  memasuki  era 
                          lingkungan  di  sekitar  mereka  dan  tidak             global  dengan  mudahnya  komunikasi  dan 
                          menggantungkan  diri  kepada  [agama]  lagi             perpindahan  ide,  gagasan,  dan  budaya  dari 
                          untuk         mencari         jawaban          atas     satu  wilayah  ke  wilayah  lain.  Pertemuan 
                          pertanyaan-pertanyaan ini.                              budaya, ideologi, dan agama tidak lagi bisa 
                          Banyak yang bertanya-tanya mengapa filsafat             dihindarkan.         Para       filsuf       telah 
                          muncul di Yunani dan tidak di daerah yang               menyumbangkan          pengabdiannya        untuk 
                          beradab lain kala itu seperti Babilonia, Yudea          memberikan jalan pemecahan demi kemajuan 
                          (Israel) atau Mesir. Jawabannya sederhana: di           umat  manusia,  terbukti  banyak  tokoh 
                          Yunani, tidak  seperti  di  daerah  lain-lainnya        internasional yang dengan basis filsafat telah 
                          tidak  ada  kasta  pendeta  sehingga  secara            memberikan       pengaruh      besar     terhadap 
                          intelektual orang lebih bebas.                          perkembangan  ilmu  pengetahuan,  agama, 
                          Orang Yunani pertama yang bisa diberi gelar             pemerintahan,  pendidikan,  dan  karya  seni 
                          filsuf  ialah  Thales  dari  Mileta,  sekarang  di      (http://www.ugm.ac.id). 
                          pesisir barat Turki. Tetapi filsuf-filsuf Yunani        Filsafat sangat berarti bagi kehidupan pribadi 
                          yang terbesar tentu saja ialah: Sokrates, Plato         dan banyak orang. Dengan memahami filsafat, 
                          dan Aristoteles.  Sokrates  adalah  guru  Plato         terutama sesuai  dengan tujuan dan cita-cita 
                          sedangkan  Aristoteles  adalah  murid  Plato.           masing-masing        individu,     maka      akan 
                          Bahkan ada yang berpendapat bahwa sejarah               membantu  kematangan  dan  kebijaksanaan 
                          filsafat        tidak        lain        hanyalah       jiwa,  apalagi mahasiswa. Setiap mahasiswa 
                          “Komentar-komentar  karya  Plato  belaka”.              baik    dari    jurusan    apapun     hendaknya 
                          Hal  ini  menunjukkan  pengaruh  Plato  yang            memahami dan melakukan latihan berfilsafat 
                          sangat      besar     pada     sejarah     filsafat     secara terus menerus sehingga ketika di masa 
                          ( http://id.wikipedia.org/wiki/Filsafat).               depan     jadi    pemimpin,      akan     mampu 
                          Berfilsafat  pada  mulanya  dilakukan  oleh             memberikan             solusi-solusi         yang 
                          perorangan       yang     diberi    gelar    filsuf     menentramkan  dan  me-lebih  baikkan  umat 
                          sebagaimana  disebutkan  di  atas.  Dalam               manusia.  
                          perjalanannya  muncul  kegiatan  berfilsafat 
                                                             PEMBAHASAN                                                                                                                              AAppaa             mmaakknnaa                ddiibbaalliikk             SSuussuunnaann                 ssiillaa  
                                                             Apakah Filsafat Pancasila?                                                                                                        Pancasila?  
                                                             DDiiaannttaarraa   bbaannyyaakk   jjeenniiss   ffiillssaaffaatt,,   tteerrddaappaatt   jjuuggaa  
                                                             ffiillssaaffaatt   PPaannccaassiillaa..   SSeebbaaggiiaann   aahhllii   mmeennggaattaakkaann                                                  SSuussuunnaann  ppaannccaassiillaa  aaddaallaahh  hhiieerraarrkkhhiiss  ddaann  
                                                             ffiillssaaffaatt   iinnii   mmeerruuppaakkaann   bbaaggiiaann   ddaarrii   FFiillssaaffaatt                                       mmeemmppuunnyyaaii                  bbeennttuukk           ppiirraammiiddaall..            PPeennggeerrttiiaann  
                                                             TTiimmuurr           yyaanngg          bbeerrkkeettuuhhaannaann                ddaann        bbeerraaggaammaa                     mmaatteemmaattiikkaa                  ppiirraammiiddaall             ddiigguunnaakkaann                uunnttuukk  
                                                             (theisme-reelliiggiiuuss))..   AAppaakkaahh   aaddaa                                        kkeettuuhhaannaann                    mmeennggggaammbbaarrkkaann  hhuubbuunnggaann  hhiieerraarrkkhhii  ssiillaa-sila 
                                                             yyaanngg           ttiiddaakk        bbeerraaggaammaa??                TTeennttuu           ssaajjaa        aaddaa..              dari pancasila dalam urut-uurruuttaann  lluuaass  ddaann  jjuuggaa  
                                                             SSeebbaaggiiaann  oorraanngg  ddii  BBaarraatt  ppeerrccaayyaa  ppaaddaa  TTuuhhaann                                              dalam hal sifat-ssiiffaattnnyyaa..  PPaannccaassiillaa  mmeerruuppaakkaann  
                                                             ttaappii   ttiiddaakk   mmeennggaannuutt   aaggaammaa   tteerrtteennttuu..   NNaahh,,                                             ssuuaattuu   kkeessaattuuaann   kkeesseelluurruuhhaann   yyaanngg   bbuullaatt   ddaann  
                                                             ffiillssaaffaatt   PPaannccaassiillaa   mmeerruuppaakkaann   ffiillssaaffaatt   bbaannggssaa                                      mutlak. Andai kata urut-uurruuttaann  iittuu  ddiippaannddaanngg  
                                                             IInnddoonneessiiaa                      ddaallaamm                   mmeennyyeelleennggggaarraakkaann                             sseebbaaggaaii  ttiiddaakk   mmuuttllaakk  mmaakkaa  ddiiaannttaarraa  ssaattuu  ssiillaa  
                                                             kkeehhiidduuppaann                 ppeerroorraannggaann,,                bbeerrbbangsa,                      dan                  ddeennggaann   ssiillaa   yyaanngg   llaaiinnnnyyaa   ttiidak  ada  sangkut 
                                                             bbeerrnneeggaarraa..   FFiillssaaffaatt   PPaannccaassiillaa   aaddaallaahh   jjaattii   ddiirrii                                 ppaauuttnnyyaa,,  mmaakkaa  ppaannccaassiillaa  iittuu  mmeennjjaaddii  tteerrppeeccaahh  
                                                             lluuhhuurr   yyaanngg   mmeemmbbeeddaakkaann   bbaannggssaa   ddaann   nneeggaarraa                                               ppeeccaahh,,             oolleehh           kkaarreennaa             iittuu        ttiiddaakk           ddaappaatt  
                                                             Indonesia dengan yang lain.                                                                                                       ddiippeerrgguunnaakkaann   sseebbaaggaaii   ssuuaattuu   aassaass   kkeerroohhaanniiaann  
                                                                   BBaaggaaiimmaannaa  SSiisstteemm  FFiillssaaffaatt  PPaannccaassiillaa??                                                    bagi suatu negara.  
                                                             PPaannccaassiillaa   yyaanngg   tteerrddiirrii   aattaass   lliimmaa   ssiillaa   ppaaddaa  
                                                             hhaakkiikkaattnnyyaa   mmeerruuppaakkaann   ssiisstteemm   ffiillssaaffaatt..   YYaanngg  
                                                             dimaksudd  ddeennggaann  ssiisstteemm  iiaallaahh  ssuuaattuu  kkeessaattuuaann  
                                                             bagian-bbaaggiiaann                        yyaanngg          ssaalliinngg          bbeerrhhuubbuunnggaann,,  
                                                             ssaalliinngg  bbeekkeerrjjaassaammaa  uunnttuukk  ssaattuu  ttuujjuuaann  tteerrtteennttuu  
                                                             ddaann        sseeccaarraa         kkeesseelluurruuhhaann              mmeerruuppaakkaann                ssuuaattuu  
                                                             kesatuan yang utuh. Sila-ssiillaa  ppaannccaassiillaa  yyaanngg  
                                                             mmeerruuppaakkaann   ssiisstteemm   ffiillssaaffaatt   ppaaddaa   hhaakkiikkaattnnyyaa                                                                                                                                                                  
                                                             merupakann   ssuuaattuu   kkeessaattuuaann   oorrggaanniiss..   Antara                                                                  Kesatuan sila-ssiillaa   PPaannccaassiillaa   yyaanngg   SSaalliinngg  
                                                             sila-ssiillaa  ppaannccaassiillaa  iittuu  ssaalliinngg  bbeerrkkaaiittaann,,  ssaalliinngg                                       MMeennggiissii  ddaann  SSaalliinngg  MMeennggkkuuaalliiffiikkaassii 
                                                             bbeerrhhuubbuunnggaann  bbaahhkkaann  ssaalliinngg  mmeennggkkuuaalliiffiikkaassii..  
                                                             DDeennggaann   bbaahhaassaa   yyaanngg   lleebbiihh   sseeddeerrhhaannaa   bbiissaa                                               Kenapa harus iiddeeoollooggii  ppaannccaassiillaa?? 
                                                             ddiijjeellaasskkaann   bbaahhwwaa,,   lliimmaa   ssiillaa   ppaannccaassiillaa   ssaalliinngg                                     AAwwaallnnyyaa   iiddeeoollooggii   ddiiaarrttiikkaann   sseebbaaggaaii   kkaajjiiaann  
                                                             bbeerrhhuubbuunnggaann                   sseekkaalliigguuss             ssaalliinngg          mmeemmbbuuaatt                      ilmiah  terhadap  ide  (sscciieennccee   ooff   iiddeeaass).  Di 
                                                             masing-massiinngg   ssiillaa   mmeennjjaaddii                                        lleebbiihh         mmuulliiaa                ppiihhaakk   llaaiinn,,   iiddeeoollooggii   ppaaddaa   mmaassaa-masa  awal 
                                                             mmaakknnaannyyaa..   JJaaddii   ddeennggaann      ddeemmiikkiiaann   mmaakkaa                                                     merupakan teori ide-iiddee  uunnttuukk  ppeemmbbaanngguunnaann  
                                                             ppaannccaassiillaa  ppaaddaa  hhaakkiikkaattnnyyaa  mmeerruuppaakkaann  ssiisstteemm                                              lembaga-lleemmbbaaggaa                                     kkeemmaassyyaarraakkaatt                        aattaauu  
                                                             ffiillssaaffaatt,,               ddaallaamm                  ppeennggeerrttiiaann                    bbaahhwwaa                   institutional  reform..   SSaayyaannggnnyyaa,,   NNapoleon 
                                                             bagian-bagian,  sila-ssiillaannyyaa   ssaalliinngg   bbeerrttaalliiaann                                                           BBoonnaappaarrttee,,              ppeenngguuaassaa             kkaallaa        iittuu,,      mmeennyyeebbuutt  
                                                             eerraatt       sseehhiinnggggaa           mmeemmbbeennttuukk   ssuuaattuu   ssttrruukkttrruurr                                    orang-oorraanngg  yyaanngg  aakkttiiff  ddiiddaallaammnnyyaa  ((iiddeeoollooggiiss))  
                                                             yang menyeluruh. Struktur teerrsseebbuuttllaahh   yyaanngg                                                                        sseebbaaggaaii   sseekkeelloommppookk   ppeellaammuunn   yyaanngg   bbeerrppiikkiirr  
                                                             mmeennggaanndduunngg  nniillaaii  kkeebbiijjaakkssaaaaaann  ddaann  cciinnttaa..                                                  ttiiddaakk  ttaakkttiiss  ((RRiiccooeeuurr  ddaallaamm  SSuuttrriissnnoo,,  22000066))..   
                                                                                                                                                                                               LLaalluu  ddaallaamm  ppeerrkkeemmbbaannggaannnnyyaa  iiddeeoollooggii  yyaanngg  
                                                                                                                                                                                               ttaaddiinnyyaa             bbeerrkkoonnoottaassii               nneeggaattiiff           mmeennggaallaami 
                                                                                                                                                                                               ppeerruubbaahhaann               mmaakknnaa            mmeennjjaaddii             lleebbiihh        ppoossiittiiff..  
                                                                                                                                                                                               SSeeccaarraa   sseeddeerrhhaannaa,,   iiddeeoollooggii   ddaappaatt   ddiiaarrttiikkaann  
                          sebagai  nilai-nilai  atau  cita-cita  luhur  yang                                              mentoleli
                          dipercayai      oleh    seseorang,     kelompok,                                                r 
                          masyarakat,  bangsa,  dan  negara  dalam                                                        pandang
                          keseharian mereka. Dua hal tersebutlah yang                                                     an dunia 
                          diyakini  mampu  mewujudkan  masa  depan                                                        atau 
                                                                                                                          nilai-nila
                          bersama yang bahagia dan sejahtera.                                                             i lain 
                          Adapun  makna  ideologi  lainnya  adalah                Hubun          ·   Penguas          ·   Masyara
                          sehubungan  dengan  perannya  sebagai  cara             gan                a                    kat 
                          berpikir ilmiah dan ideologi sebagai utopia.            rakyat             bertangg             dengan 
                          Dua  hal  tersebut  kiranya  bisa  dibaca  lebih        dan                ungjawa              tanpa 
                          jauh  di  buku-buku  yang  lain.  Yang  perlu           pengua             b pada               kompro
                          dipahami  di  sini  adalah  dua  jenis  ideologi,       sa                 masyara              mi taat 
                          yakni ideologi terbuka dan ideologi tertutup.                              kat                  pada 
                                                                                                     sebagai              ideologi 
                          Berikut      gambaran       sederhana      tentang                         wakil                yang 
                          perbedaan  antara  ideologi  terbuka  dan                                  rakyat               ditetapka
                          ideologi tertutup.                                                         yang                 n oleh 
                                                                                                     dipercay             penguasa 
                                                                                                     akan             ·   totaliter 
                          Fitur      Terbuka              Tertutup                                   kepentin
                          ideolog                                                                    gan 
                          i                                                                          rakyat 
                          Ciri            ·   Nilai-nil       ·   Nilai-nil       Dari berbagai sumber 
                          khas                ai dan              ai dan           
                                              cita-cita           cita-cita       Lalu pertanyaannya di mana posisi Pancasila? 
                                              digali              dihasilka       Tidak  dapat  dipungkiri  bahwa  Pancasila 
                                              dari                n dari          merupakan       ideologi     yang    lahir    atas 
                                              kekayaa             pemikira        kecendikiaan  Soekarno  sebagai  salah  satu 
                                              n adat              n               pendiri  utama  bangsa  Indonesia.  Di  dalam 
                                              istiadat,           perorang
                                              budaya,             an ata          pidatonya  di  depan  BPUPKI  1  Juni  1945 
                                              dan                 kelompo         Soekarno  mengusulkan  Pancasila  sebagai 
                                              religiusit          k yang          dasar  negara.    Lalu  tanggal  22  Juni  1945, 
                                              as                  berkuasa        usulan  tersebut    dibahas  oleh  tokoh-tokoh 
                                              masyara             . Dalam         BPUPKI  (panitia  sembilan).  Keluarannya 
                                              katnya              hal ini,        adalah  apa  yang  dikenal  dengan  Piagam 
                                          ·   Meneri              masyara         Jakarta. 
                                              ma                  kat 
                                              reformas            berkorba        Sebagai     ideologi,    Pancasila    merupakan 
                                              i                   n demi          kumpulan  nilai-nilai,  norma-norma,  dan 
                                                                  nilai-nila      cita-cita   yang  merupakan  acuan  dalam 
                                                                  i dan           mencapai  tujuan  bangsa  Indonesia.  Lebih 
                                                                  cita-cita       jauh, Pancasila adalah ideologi terbuka yang 
                                                                  tersebut.       mampu selaras dengan dinamika kehidupan 
                                                              ·   Menolak         masyarakat Indonesia. Apakah pernyataan ini 
                                                                  reformas        terlalu   ideal   dan  mengada-ada?  Untuk 
                                                                  i               menjawabnya, mari kita lihat kondisi saat ini 
                                                              ·   Tidak