Modul 08 
                                                                                                                     
                                    
                                    
                                                         PERENCANAAN BANGUNAN AIR DAN BANGUNAN 
                                                                                                   PELENGKAP RAWA 
                                                                                                                               
                                                                                                                                                                                                                          
                                                                         DIKLAT PERENCANAAN TEKNIS RAWA 
                                    
                                    
                                                                                                                                  
                                                                                                                                  
                                    
                                    
                                    
                                    
                                                                                                             TAHUN 2016 
                                                                                                                            
                                                PUSAT PENDIDIKAN DAN PELATIHAN SUMBER DAYA AIR DAN KONSTRUKSI 
                                                                                     Modul 08 Perencanaan Bangunan Air dan Bangunan Pelengkap Rawa Lebak 
                                                                                                                                                                                                                   
                                                                                                KATA PENGANTAR 
                                    
                                   Puji dan syukur kami panjatkan ke hadirat Tuhan Yang Maha Esa atas selesainya 
                                   validasi dan penyempurnaan Modul Perencanaan Bangunan Air dan Bangunan 
                                   Pelengkap  Rawa  Lebak  sebagai  Materi  Substansi  dalam  Diklat  Perencanaan 
                                   Teknis Rawa Lebak. Modul ini disusun untuk memenuhi kebutuhan kompetensi 
                                   dasar Aparatur Sipil Negara (ASN) di bidang Sumber Daya Air (SDA). 
                                    
                                   Modul  Perencanaan  Bangunan  Air  dan  Bangunan  Pelengkap  Rawa  Lebak 
                                   disusun dalam 5 (lima) bab yang terbagi atas Pendahuluan, Materi Pokok, dan 
                                   Penutup. Penyusunan modul yang sistematis diharapkan mampu mempermudah 
                                   peserta pelatihan dalam memahami Perencanaan Bangunan Air dan Bangunan 
                                   Pelengkap Rawa Lebak. Penekanan orientasi pembelajaran pada modul ini lebih 
                                   menonjolkan partisipasi aktif dari para peserta.  
                                    
                                   Akhirnya, ucapan  terima kasih  dan penghargaan kami sampaikan kepada Tim 
                                   Penyusun  dan  Narasumber  Validasi,  sehingga  modul  ini  dapat  diselesaikan 
                                   dengan  baik.  Penyempurnaan  maupun  perubahan  modul  di  masa  mendatang 
                                   senantiasa  terbuka  dan  dimungkinkan  mengingat  akan  perkembangan  situasi, 
                                   kebijakan  dan  peraturan  yang  terus  menerus  terjadi.  Semoga  Modul  ini  dapat 
                                   memberikan manfaat bagi peningkatan kompetensi ASN di bidang SDA. 
                                    
                                    
                                                                                                                              Kepala Pusat Pendidikan dan Pelatihan  
                                                                                                                                             Sumber Daya Air dan Konstruksi 
                                                                                                                                                                                                                   
                                                                                                                                                                                                                   
                                                                                                                                                                  Dr.Ir. Suprapto, M.Eng 
                                    
                                    
                                    
                                    
                                    
                                   Pusat Pendidikan dan Pelatihan Sumber Daya Air dan Konstruksi                                                                                                               i 
                                                                                                                                                                                                            
                                                                                     Modul 08 Perencanaan Bangunan Air dan Bangunan Pelengkap Rawa Lebak 
                                                                                                                                                                                                                   
                                                                                                           DAFTAR ISI 
                                    
                                   KATA PENGANTAR ............................................................................................... i 
                                   DAFTAR ISI ........................................................................................................... ii 
                                   DAFTAR TABEL ................................................................................................... vi 
                                   DAFTAR GAMBAR .............................................................................................. vii 
                                   PETUNJUK PENGGUNAAN MODUL .................................................................. viii 
                                   BAB I PENDAHULUAN ........................................................................................ I-1 
                                       1.1          Latar Belakang ........................................................................................ I-1 
                                       1.2          Deskripsi ................................................................................................. I-1 
                                       1.3          Tujuan Pembelajaran .............................................................................. I-2 
                                            1.3.1 Kompetensi Dasar ............................................................................... I-2 
                                            1.3.2 Indikator Keberhasilan ......................................................................... I-2 
                                       1.4          Materi Pokok dan Sub Materi pokok ........................................................ I-2 
                                       1.5          Estimasi Waktu ....................................................................................... I-3 
                                   BAB II TATA LETAK DAN JENIS BANGUNAN PENGENDALI AIR PADA 
                                   SALURAN  .......................................................................................................... II-1 
                                       2.1          Umum .................................................................................................... II-1 
                                       2.2          Fungsi Bangunan ................................................................................... II-1 
                                       2.3          Lokasi Bangunan ................................................................................... II-3 
                                       2.4          Jenis Pintu Bangunan ............................................................................ II-4 
                                       2.5          Desain Bangunan................................................................................... II-6 
                                            2.5.1 Bahan bangunan ................................................................................ II-6 
                                            2.5.2 Metode Fondasi .................................................................................. II-7 
                                            2.5.3 Bangunan pengendali air dikombinasikan dengan penyeberangan jalan 
                                            .......................................................................................................................II-8 
                                            2.5.4 Papan Duga ........................................................................................ II-8 
                                       2.6          Tata Letak Jalan dan Jembatan ............................................................. II-9 
                                            2.6.1 Tata Letak Bangunan Pelengkap ........................................................ II-9 
                                       2.7          Pengamanan Banjir ................................................................................ II-9 
                                            2.7.1 Banjir dari Permukaan Sungai Tinggi .................................................. II-9 
                                            2.7.2 Banjir yang Disebabkan Limpasan Air dari Areal Sekitar .................. II-10 
                                       2.8          Bangunan Pengatur Tinggi Muka Air .................................................... II-11 
                                            2.8.1 Pintu Skot Balok ............................................................................... II-11 
                                            2.8.2 Perencanaan Hidrolis ........................................................................ II-12 
                                            2.8.3 Pintu Sorong ..................................................................................... II-13 
                                   Pusat Pendidikan dan Pelatihan Sumber Daya Air dan Konstruksi                                                                                                              ii 
                                                                                                                                                                                                            
                                                                                     Modul 08 Perencanaan Bangunan Air dan Bangunan Pelengkap Rawa Lebak 
                                                                                                                                                                                                                   
                                       2.9          Bangunan Pembawa ............................................................................ II-15 
                                            2.9.1 Gorong-gorong ................................................................................. II-15 
                                       2.10  Latihan ................................................................................................. II-25 
                                       2.11  Rangkuman.......................................................................................... II-25 
                                   BAB III BANGUNAN AIR .................................................................................... III-1 
                                       3.1.         Kriteria Design ...................................................................................... III-1 
                                            3.1.1. Aliran yang melalui pintu air ............................................................... III-1 
                                            3.1.2. Aliran yang melalui bawah bangunan ................................................ III-2 
                                       3.2.         Bahan Pondasi ...................................................................................... III-7 
                                       3.3.         Analisis Stabilitas .................................................................................. III-8 
                                            3.3.1. Gaya-gaya yang bekerja pada bangunan .......................................... III-8 
                                            3.3.2. Tekanan air ........................................................................................ III-8 
                                            3.3.3. Tekanan lumpur ................................................................................. III-9 
                                            3.3.4. Berat bangunan ................................................................................. III-9 
                                            3.3.5. Reaksi Pondasi ................................................................................ III-10 
                                       3.4.         Kebutuhan Stabilitas ........................................................................... III-11 
                                            3.4.1. Ketahanan terhadap gelincir ............................................................ III-12 
                                            3.4.2. Guling .............................................................................................. III-13 
                                            3.4.3. Stabilitas terhadap erosi bawah tanah (piping)................................. III-14 
                                       3.5.         Latihan ................................................................................................ III-14 
                                       3.6.         Rangkuman......................................................................................... III-14 
                                   BAB IV PERHITUNGAN BANGUNAN PELENGKAP ........................................ IV-1 
                                       4.1.         Perencanaan Jembatan ....................................................................... IV-1 
                                            4.1.1. Design Dimensi Gelegar Jembatan ................................................... IV-1 
                                            4.1.2. Desain Pondasi Jembatan ................................................................ IV-8 
                                       4.2.         Tanggul .............................................................................................. IV-12 
                                            4.2.1. Kegunaan ....................................................................................... IV-12 
                                            4.2.2. Bahan ............................................................................................. IV-12 
                                            4.2.3. Debit Perencanaan ......................................................................... IV-12 
                                            4.2.4. Trase .............................................................................................. IV-13 
                                            4.2.5. Panjang dan elevasi ........................................................................ IV-13 
                                            4.2.6. Arah poros ...................................................................................... IV-14 
                                            4.2.7. Tinggi Jagaan ................................................................................. IV-14 
                                            4.2.8. Lebar Atas ...................................................................................... IV-15 
                                            4.2.9. Potongan melintang ........................................................................ IV-15 
                                            4.2.10.              Kemiringan talut ....................................................................... IV-16 
                                   Pusat Pendidikan dan Pelatihan Sumber Daya Air dan Konstruksi                                                                                                             iii