PANDUAN PENYUSUNAN PROPOSAL PENGABDIAN KEPADA
                                                                   MASYARAKAT SUMBER DANA NON PNBP USU DAN BPPTN USU
                                                                             TAHUN ANGGARAN 2019
                                                                                  EDISI 3
                                          PANDUAN                LEMBAGA PENGABDIAN KEPADA MASYARAKAT 
                                   PENYUSUNAN  PROPOSAL              UNIVERSITAS SUMATERA UTARA
                       PENGABDIAN  KEPADA MASYARAKAT
                                                                                2019
   LEMBAGA PENGABDIAN KEPADAMASYARAKAT 
   UNIVERSITAS SUMATERA UTARA
   TAHUN 2019
                                            SAMBUTAN WAKIL REKTOR III
              Assalaamu’alaikum warohmatulloohi wabarokaatuh,                                                                                                      KATA PENGANTAR
                    Puji Syukur kehadirat Allah SWT yang telah melimpahkan segala nikmat sehingga buku
              Panduan Penyusunan Proposal Pengabdian Kepada Masyarakat Edisi 3 ini dapat diselesaikan.                                      Buku Panduan Pelaksanaan Pengabdian Kepada Masyarakat Universitas Sumatera
              Penerbitan Buku Panduan ini merupakan upaya untuk meningkatkan kualitas, efektivitas, dan                            Utara Edisi 3 ini merupakan buku ketiga yang disusun oleh Tim dari Lembaga Pengabdian
              efisiensi pengelolaan pengabdian kepada masyarakat dalam rangka mencapai standar nasional                            Kepada Masyarakat Universitas Sumatera Utara (LPM USU). Panduan ini dimaksudkan
              pengabdian kepada masyarakat sebagaimana tertuang dalam Peraturan Menteri Riset, Teknologi,
              dan Pendidikan Tinggi Nomor 44 Tahun 2015 tentang Standar Nasional Pendidikan Tinggi.                                sebagai   panduan   dalam   rangka   meningkatkan   kualitas   program   pengabdian   kepada
                    Upaya untuk meningkatkan kualitas dan kuantitas pengabdian kepada masyarakat terus                             masyarakat di Universitas Sumatera Utara, terutama mengenai luarannya yang harus terukur
              menerus dilakukan oleh Universitas Sumatera Utara khususnya Lembaga Pengabdian Kepada                                dan dapat dipublikasikan ditingkat regional dan nasional.
              Masyarakat untuk mencapai hasil pengabdian kepada masyarakat yang bermutu dan relevan                                         Buku Panduan ini memuat panduan teknis penyusunan Usulan Program Pengabdian
              dengan kebutuhan masyarakat Sumatera Utara.                                                                          Kepada Masyarakat Program Mono Tahun /Multi Tahun /Berbasis Penelitian/Profesor
                    Dengan senang hati saya menyambut baik terbitnya Buku Panduan Penyusunan Proposal                              Mengabdi/KKN-PPM/Dosen Wajib Mengabdi. Diharapkan para pengguna mendapatkan
              Pengabdian Kepada Masyarakat Edisi 3 ini dan semoga dapat lebih meningkatkan produktivitas
              dosen di perguruan tinggi. Kinerja Perguruan Tinggi bidang Pengabdian dievaluasi dari berbagai                       informasi yang lengkap untuk mengikuti perkembangan yang ada.
              aspek, dimana Jumlah Pengabdian, Luaran Pengabdian, dan Revenue Generating merupakan                                          Buku Panduan Edisi ke-3 ini diharapkan dapat mengatasi kesulitan memperoleh
              aspek - aspek yang memberikan kontribusi signifikan untuk menaikkan peringkat Perguruan                              informasi yang diperlukan pada pelaksanaan pengabdian. Setiap program dalam buku
              Tinggi pada tingkat nasional maupun internasional. Kepada seluruh dosen USU diminta untuk                            panduan ini dijelaskan bab demi bab terpisah agar mudah dipahami dalam pelaksanaannya
              menyampaikan luaran Pengabdiannya ke Lembaga Pengabdian USU untuk didata dan diinput ke                              namun sama sekali tidak dimaksudkan untuk membatasi kreativitas para pengusul kegiatan.
              sistem penilaian kinerja bidang abdimas di  http://simlitabmas.ristekdikti.go.id/kinerja_abdimas   .                 Disamping itu buku panduan ini masih jauh dari kesempurnaan, sehingga sewaktu-waktu
                    Universitas   Sumatera   Utara   mengucapkan   terima   kasih   dan   mendukung   terbitnya                    dapat berubah sesuai kesepakatan internal LPM USU.
              Panduan Penyusunan Proposal Pengabdian Kepada Masyarakat Edisi 3 yang akan menjadi
              acuan dalam penyusunan proposal Pengabdian Kepada Masyarakat dengan sumber dana
              Universitas Sumatera Utara. Panduan ini diharapkan dapat memberikan informasi terkait bidang
              kajian yang akan dilaksanakan. Saya juga sangat berharap perah tiap – tiap fakultas untuk
              meningkatkan kuantitas dan kualitas program pengabdian beserta luarannya. Kepada pengelola                                                                      Medan,       Februari 2019
              Lembaga Pengabdian Kepada Masyarakat diminta untuk segera melaksanakan Sosialisasi                                                                              Ketua LPM USU
              Penyusunan Proposal dan Seleksi Proposal serta Penugasan Pengabdian Kepada Masyarakat.
                    Terima kasih saya sampaikan kepada Ketua Lembaga Pengabdian Kepada Masyarakat
              beserta tim yang telah menyiapkan panduan ini.
              Wassalaamu’alaikum warohmatulloohi wabarokaatuh,                                                                                                                Prof. Tulus, Vor.Dipl.Math., M.Si., Ph.D.
                                                                                                                                                                              NIP.196209011988031002
                                                            Medan,     Februari 2019
                                                            Wakil Rektor III,
                                                            Drs. Mahyuddin K.M. Nasution, MIT, Ph.D
                                                            NIP. 196712251998021001
                                                                                                       i                                                                                                                ii
                                                                                                                                                                                                                                                             6.2.6.
                                                                    DAFTAR ISI
              Sambutan Wakil     Rektor     III   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   i 
             Kata Pengantar                                                                                                                                                                         ii
             Daftar Isi....................................................................................................................................................... iii
              BAB.I     PENDAHULUAN   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   1     
                 A. Latar Belakang................................................................................................................................... 1
                                                                                                         B.  Maksud          2     
                                                                                                         C.  Tujuan            2     
                                                                                                         D.  Manfaat         2     
                                                                                                         E.   Luaran           2     
             BAB.II.ARAH PROGRAM PPM................................................................................................................... 3
                 A. Visi dan Misi...................................................................................................................................... 3
                 B.  Indikator     Keberhasilan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   3     
                 C.  Peserta Pengabdian     Kepada     Masyarakat   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   3     
             BAB.III.PENGELOLAAN PROGRAM......................................................................................................... 4
                                                                                                         A. Organisasi 4
                 B. Koordinasi Pelaksanaan..................................................................................................................... 5
              BAB.IV.PENYELENGGARAAN         PROGRAM   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   6     
                 A. Lokasi Pengabdian............................................................................................................................. 6
                 B.  Skema     Pengabdian   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   6     
             BAB.V.PROPOSAL PENGABDIAN MONO TAHUN REGULER/MONO TAHUN DOSEN MUDA........9
                 5.1.  Pendahuluan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   9 
                 5.2.  Tujuan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   10 
                 5.3.  Luaran   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   10 
                 5.4.  Kriteria     dan     Pengusulan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   10 
                 5.5.  Penilaian   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   12 
                 5.6. Sistematika Usulan Proposal Pengabdian Mono Tahun Reguler/Mono Tahun Dosen Muda...........13
           BAB.VI.PROPOSAL PENGABDIAN MULTI TAHUN................................................................................18
                 6.1.  Program     Pengembangan     Kewirausahaan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   18 
                                                                                                 6.1.1.  Pendahuluan          18 
                                                                                                 6.1.2.  Tujuan                   19 
                                                                                                 6.1.3. Luaran           19
                      6.1.4.  Kriteria     dan     Pengusulan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   20 
                                                                                                 6.1.5.  Penilaian               21 
                        6.1.6. Sistematika Usulan Proposal Pengabdian Mono Tahun Reguler/Mono Tahun Dosen Muda .
                 22 6.2. Program Pengembangan Produk Unggulan Daerah....................................................................26
                      6.2.1.  Pendahuluan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   26 
                      6.2.2.  Tujuan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   27 
                      6.2.3. Luaran................................................................................................................................... 27
                      6.2.4.  Kriteria     dan     Pengusulan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   28 
                      6.2.5.  Penilaian   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   29 
                                                                                                                                iii                                                                                                                                      iv
     Sistematika     Usulan     Proposal     Program     Pengembangan     Produk     Unggulan        
     Daerah   30 
           6.3.  Program     Pengembangan     Usaha     Produk     Intelektual     Kampus   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   34 
                                                                                         6.3.1.  Pendahuluan        34 
                                                                                         6.3.2.  Tujuan                 34 
                                                                                         6.3.3. Luaran        35
                6.3.4.  Kriteria     dan     Pengusulan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   35 
                                                                                         6.3.5.  Penilaian             36 
               6.3.6. Sistematika Usulan Proposal Program Pengembangan Usaha Produk Intelektual Kampus...37
           6.4.  Program Pengembangan     Desa     Mitra   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   42 
                                                                                         6.3.1. Pendahuluan   42
                                                                                         6.3.2. Tujuan        43
                                                                                         6.3.3. Luaran        44
                6.3.4. Kriteria dan Pengusulan........................................................................................................ 44
                                                                                         6.3.5. Penilaian     46
                6.3.6. Sistematika Usulan Proposal Program Pengembangan Desa Mitra.......................................47
           BAB.VII. PROPOSAL PENGABDIAN PROFESOR MENGABDI............................................................51
               7.1.  Pendahuluan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   51 
               7.2.  Tujuan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   52 
               7.3.  Luaran   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   52 
               7.4.  Kriteria     dan     Pengusulan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   52 
               7.5.  Penilaian   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   54 
               7.6. Sistematika Usulan Proposal Pengabdian Profesor Mengabdi.........................................................55
       BAB.VIII. PROPOSAL PENGABDIAN KKN - PPM.................................................................................60
           8.1.  Pendahuluan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   60 
                                                                                                8.2.  Tujuan         61 
                                                                                                8.3.  Luaran         61 
           8.4.  Kriteria     dan     Pengusulan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   62 
                                                                                                8.5.  Penilaian      63 
           8.6. Sistematika Usulan Proposal Pengabdian KKN - PPM...................................................................64
           BAB.IX. PROPOSAL PENGABDIAN BERBASIS PENELITIAN............................................................68
               9.1.  Pendahuluan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   68 
               9.2.  Tujuan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   69 
               9.3.  Luaran   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   69 
               9.4.  Kriteria     dan     Pengusulan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   69 
               9.5.  Penilaian   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   71 
               9.6. Sistematika Usulan Proposal Pengabdian Berbasis Penelitian.........................................................72
            BAB.X .    PROPOSAL     PENGABDIAN     DOSEN     WAJIB     MENGABDI   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   77 
               10.1. Pendahuluan.................................................................................................................................. 77
               10.2.  Tujuan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   78 
               10.3.  Luaran   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   78 
               10.4.  Kriteria     dan     Pengusulan   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   78 
               10.5.  Penilaian   .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   79 
               10.6. Sistematika Usulan Proposal Pengabdian Dosen Wajib Mengabdi................................................80
                                                                                                                           iii                                                                                                                                iv